علی‌اکبر تشبیهیکاشیتَشبیهی کاشی، شاعر نیمه دوم قرن دهم و نیمه نخست قرن یازدهم در عهد صفوی است. وی به تصوف نقطوی گرایش داشته است. ۱ - معرفی اجمالیتشبیهی کاشی فرزند محمد کاشی، از بزرگان سادات کاشان بود [۱]
اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، ج۱، ص۴۵، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م.
[۲]
هدایت، رضاقلی، ریاض‌العارفین، ج۱، ص۶۵، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، ۱۳۴۴ش.
و به پیشۀ گازری (رخت‌شویی) اشتغال داشت. [۳]
گلچین معانی، احمد، کاروان هند، ج۱، ص۲۲۱، مشهد، ۱۳۶۹ش.
سال تولد او را باتوجه به تاریخ درگذشتش و طول عمر ۷۰ ساله‌اش حدود سال ۹۶۰ق/۱۵۵۳م تخمین می‌توان زد.تشبیهی در زادگاه خود پرورش یافت و هیچ‌گاه تأهل اختیار نکرد. [۴]
تقی الدین محمدبن علی کاشانی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، ج۱، ص۱۱۸، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، مجموعه طباطبایی، ش ۹۸۲.
[۵]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
[۶]
محمدصدیق بن حسن صدیق حسن خان، شمع انجمن، ج۱، ص۹۵، چاپ سنگی کلکته ۱۲۹۲.
[۷]
عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۷۹، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
[۸]
اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، ج۱، ص۴۵، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م.
وی از خردسالی مصاحب فضلا و شعرا بود و در کار شعر و شاعری نزد موحدالدین فهمی کاشانی (د ۱۰۱۴ق)، شاگردی می‌کرد. در جوانی به‌سرودن شعر پرداخت و در شاعری شهرت یافت. [۹]
عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۷۸، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
[۱۰]
گلچین معانی، احمد، کاروان هند، ج۱، ص۲۲۲، مشهد، ۱۳۶۹ش.
[۱۱]
تقی الدین محمدبن علی کاشانی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، ج۱، ص۱۱۸، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، مجموعه طباطبایی، ش ۹۸۲.
[۱۲]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
[۱۳]
تقی الدین محمدبن علی کاشانی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، ج۱، ص۱۲۰، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، مجموعه طباطبایی، ش ۹۸۲.
[۱۴]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
۲ - مسافرت‌های تشبیهیتشبیهی اهل سیر و سفر بود و سراسر عراق و فارس را سیر کرده بود. [۱۵]
صادقی کتابدار، مجمع الخواص، ج۱، ص۹۹، ترجمۀ عبدالرسول خیامپور، تبریز، ۱۳۲۷ش.
[۱۶]
فخرالزمانی، عبدالنبی، تذکرۀ میخانه، ج۱، ص۸۸۴، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
وی به تصوف گرایش داشت و از پیروان طریقه نقطویه (پسیخانی) (ه م) و از مریدان مولانا قاسم کاهی و کوثری محسوب می‌شد. [۱۷]
احمدعلی، هاشمی سندیلوی، مخزن الغرائب، ج۱، ص۴۰۸، به کوشش محمدباقر، لاهور، ۱۹۶۸م.
[۱۸]
قاطعی هروی، مجمع‌الشعرای جهانگیر شاهی، ج۱، ص۳۰۰، به کوشش محمدسلیم اختر، کراچی، ۱۹۷۹م.
[۱۹]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۴۲۴، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۲۰]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۵۳۰، تهران، ۱۳۴۴ش.
در این زمان طریقت نقطوی از سوی متشرعان، کفر به‌شمار آمد و نقطویانِ تکفیر شده، مورد تعقیب و آزار قرار گرفتند، بسیاری از پیروان این فرقه کشته شدند [۲۱]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۲، ص۷۸۴، تهران، ۱۳۴۴ش.
و گروهی از آنان، ازجمله تشبیهی کاشانی، محمد صوفی آملی و میرشریف آملی به هندوستان گریختند. [۲۲]
فلسفی، نصرالله، زندگی شاه‌عباس اول، ج۳، ص۹۱۶، تهران، ۱۳۶۹ش.
تشبیهی ۳ بار به هندوستان سفر کرد و بار سوم ۴۰ سال در آن دیار (در لاهور) ماند. وی با دربار گورکانیان هند ارتباط داشت و مورد احترام جلال‌الدین اکبر و جهانگیرشاه بود و چون عزلت گزید، روزانه یک اشرفی مقرری برای وی تعیین شد تا با فراغ بال به عبادت بپردازد. [۲۳]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج۵، ص۱۶۹۷-۱۶۹۸، تهران، ۱۳۶۳-۱۳۷۰ش.
[۲۴]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۴۲۴، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۲۵]
احمد، ظهورالدین، پاکستان مین ادب کی تاریخ، ج۲، ص۲۲۴، لاهور، ۱۹۷۷م.
پس از مرگ اکبرشاه، پسرش جهانگیر از تشبیهی حمایت می‌کرد. [۲۶]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۸۸۷، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۷]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
۳ - ویژگی‌های اخلاقیتذکره نویسان در باره او گفته‌اند که درویشی مجذوب و قلندر سیرت بود و با کسوت درویشی به جهانگردی می‌پرداخت و به گردش در گورستان‌ها رغبتی خاص داشت. [۲۸]
تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
[۲۹]
صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص، ج۱، ص۹۹، ترجمه عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۲۷ش.
[۳۰]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
[۳۱]
محمدصدیق بن حسن صدیق حسن خان، شمع انجمن، ج۱، ص۹۵، چاپ سنگی کلکته ۱۲۹۲.
شاید رغبت او به سیر در گورستان‌ها، با اعتقادات نقطویان درباره خاک و اهمیت آن به عنوان منشأ هستی ارتباط داشته است، [۳۲]
کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۴، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
زیرا تشبیهی همانند برخی از قلندران دیگر عهد صفوی نقطوی مذهب [۳۳]
اسکندر منشی، ج۱، ص۴۷۳ـ۴۷۶.
و پیرو عقاید محمود پسیخانی بود، ازینرو برخی معاصرانش وی را سرزنش می‌کردند. [۳۴]
تقی الدین محمدبن علی کاشانی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۱۹، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، مجموعه طباطبایی، ش ۹۸۲.
[۳۵]
عبدالقادربن ملوک شاه بدارجوع کنید بهنی، منتخب التواریخ، ج۳، ص۱۴۲، تصحیح احمدعلی صاحب، چاپ توفیق ه سبحانی، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
[۳۶]
محمدصدیق بن حسن صدیق حسن خان، شمع انجمن، ج۱، ص۹۵، چاپ سنگی کلکته ۱۲۹۲.
اوحدی بلیانی، از معاصران تشبیهی، وی را در زیّ ملامتیه دانسته است. [۳۷]
محمدصدیق بن حسن صدیق حسن خان، شمع انجمن، ج۱، ص۹۵، چاپ سنگی کلکته ۱۲۹۲.
تشبیهی در سلوک عرفانی خود به سیدابوالقاسم کاهی (متوفی ۹۸۸) ارادت می‌ورزید. [۳۸]
تقی الدین محمدبن علی کاشانی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، ج۱، ص۱۲۰، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، مجموعه طباطبایی، ش ۹۸۲.
[۳۹]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
۴ - تصوف نقطوی در آثار تشبیهیاز آن‌جایی که تشبیهی به تصوف نقطوی گرایش داشت و خود یک صوفی نقطوی به‌شمار می‌آمد، باورهای او همان باورهای نقطویان است. این باورها را در آثار تشبیهی می‌توان بازیافت؛ چنان‌که در یک رساله که به نام ابوالفضل علامی (ه م)، از رجال معروف و متنفذ در عهد پادشاهی اکبرشاه (ه م) نوشته، اسرار نُقَط و حروف را شرح داده است. نقطویان از خاک، که موجودات از آن برمی‌آیند، به «نقطه» تعبیر می‌کنند، منکر رستاخیزند، به تناسخ باور دارند و انسان کامل را می‌ستایند و می‌پرستند. در میان سخنان و اشعار تشبیهی دو باور جلب توجه می‌کند: الف ـ توحید: تشبیهی در قصیده‌ای که در مدح اکبرشاه، پادشاه گورکانی هند سروده، و به وسیلۀ ابوالفضل علامی به وی تقدیم کرده است، در مقام یک مجتهد صاحب فتوا، تقلید و توحید را مغایر دانسته، و از پادشاه خواسته است «تقلیدیان را براندازد تا حق به مرکز خود بازگردد و توحید، خالص بماند». [۴۰]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۴۲۴-۴۲۵، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۴۱]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج۵، ص۱۶۹۷-۱۶۹۸، تهران، ۱۳۶۳-۱۳۷۰ش.
ب ـ انسان کامل: تشبیهی در یک رباعی شطح‌گونه خود را حق می‌بیند و مظهر جود و وجود معرفی می‌کند و در یک کلام احساس می‌کند که انسان کامل است: «بحرکرمم منت جود که برم/ محوعدمم نام وجود که برم»، «گویند سجود پیش حق باید کرد/ من چون همه حق شدم سجود که برم». [۴۲]
کاشانی، تقی‌الدین محمد، خلاصةالاشعار، ج۱، ص۱۱۸، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورا، شم ۳۳۴.
۵ - آثار و تألیفاتتشبیهی دارای آثاری منظوم و منثور بسیار بوده است. در منابع مختلف بر کثرت اشعار وی تأکید گردیده، [۴۳]
خواجه عبدالرشید، تذکرۀ شعرای پنجاب، ج۱، ص۱۰۳، لاهور، ۱۳۴۶ش.
و بدین معنا تصریح شده است که قریب ۸ رسالۀ منثور و منظوم مشتمل بر قصیده، غزل، قطعه، رباعی و معما از او به یادگار مانده است. [۴۴]
اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، ج۱، ص۴۵، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م.
صاحب مجمع‌النفایس از ویژگی خاص دیوانی که از تشبیهی دیده است، سخن می‌گوید [۴۵]
شفیق لچهمی، نراین، شام غریبان، ج۱، ص۵۶، به کوشش محمد اکبرالدین صدیقی، کراچی، ۱۹۷۷م.
و علی ابراهیم خلیل از تألیف ۲۰ مقاله توسط وی سخن در میان می‌آورد [۴۶]
نک: دانشنامه جهان اسلام، ج۷، ص۳۳۶.
اما این آثار از گزند روزگار مصون نمانده، و تمامی آنها به دست ما نرسیده است.سبب این امر گذشته از حوادث روزگار، بی‌اعتنایی تشبیهی به جهان، چونان دیگر اندیشمندان وارسته و بی‌توجهی وی نسبت به جمع و تدوین آثار خود بوده است و همین امر موجب پراکندگی و تباهی اکثر تصانیف وی شده است. [۴۷]
اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، ج۱، ص۴۵، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م.
آنچه امروز از تشبیهی بر جای مانده، و به روزگار ما رسیده است، مثنوی خورشید و ذره در بحر مثنوی معنوی [۴۸]
کاشانی، تقی‌الدین محمد، خلاصةالاشعار، ج۱، ص۱۲۰، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورا، شم ۳۳۴.
[۴۹]
فخرالزمانی، عبدالنبی، تذکرۀ میخانه، ج۱، ص۸۸۴، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۵۰]
تقی الدین محمدبن علی کاشانی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، ج۱، ص۱۲۰، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، مجموعه طباطبایی، ش ۹۸۲.
[۵۱]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ج۱، ص۸۸۸، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۵۲]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
[۵۳]
محمدصدیق بن حسن صدیق حسن خان، شمع انجمن، ج۱، ص۹۵، چاپ سنگی کلکته ۱۲۹۲.
و یک مثنوی در بحر خسرو و شیرین نظامی است. [۵۴]
فخرالزمانی، عبدالنبی، تذکرۀ میخانه، ج۱، ص۸۸۴، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۵.۱ - دیوان شعراوحدی بلیانی از معاصران تشبیهی ۳ دیوان شعر از وی را دیده است. [۵۵]
اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۲۳۳، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم ۵۳۲۴.
بیشتر اشعار او در قالب غزل و رباعی است. [۵۶]
گلچین معانی، احمد، کاروان هند، ج۱، ص۲۲۴-۲۳۰، مشهد، ۱۳۶۹ش.
تقی‌الدین کاشانی [۵۷]
تقی الدین محمد بن علی کاشانی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، ج۱، ص۱۲۰، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، مجموعه طباطبایی، ش ۹۸۲.
مجموع اشعار دیوان او را هشت هزار بیت و ابراهیم خلیل [۵۸]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۷، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
آنها را پنج هزار بیت دانسته است.مضمون اشعارش عاشقانه و عارفانه است و نازک خیالی‌های سبک هندی ــ که در عصر او رواج داشته ــ در شعرش نمودار است. برخی از اشعارش نیز از نوع شطحیات است و کفر‌آمیز به نظر می‌رسد. [۵۹]
تقی‌الدین محمد بن علی کاشانی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، ج۱، ص۱۱۸، نسخه خطی کتابخانه (شماره ۱) مجلس شورای اسلامی، مجموعه طباطبایی، ش ۹۸۲.
۶ - فهرست منابع(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ش. (۲) اسکندر منشی. (۳)اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم ۵۳۲۴؛ (۴) عبدالقادربن ملوک شاه بهنی، منتخب التواریخ، تصحیح احمدعلی صاحب، چاپ توفیق ه سبحانی، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش. (۵) علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴. (۶) صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص، ترجمه عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۲۷ش. (۷) محمدصدیق بن حسن صدیق حسن خان، شمع انجمن، چاپ سنگی کلکته ۱۲۹۲. (۸)فخرالزمانی، عبدالنبی، تذکرۀ میخانه، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۶۷ش؛ (۹)کاشانی، تقی‌الدین محمد، خلاصةالاشعار، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورا، شم ۳۳۴؛ (۱۰) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۱) احمد گلچین معانی، کاروان هند، مشهد ۱۳۶۹ ش. (۱۲)احمد، ظهورالدین، پاکستان مین ادب کی تاریخ، لاهور، ۱۹۷۷م؛ (۱۳)احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرائب، به کوشش محمدباقر، لاهور، ۱۹۶۸م؛ (۱۴)اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م؛ (۱۵)خواجه عبدالرشید، تذکرۀ شعرای پنجاب، لاهور، ۱۳۴۶ش؛ (۱۶)دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، ۱۳۸۲ش؛ (۱۷)ذکاوتی قراگزلو، مهدی، جنبش نقطویه، تهران، ۱۳۸۳ش؛ (۱۸)شفیق، لچهمی نراین، شام غریبان، به کوشش محمد اکبرالدین صدیقی، کراچی، ۱۹۷۷م؛ (۱۹)صادقی کتابدار، مجمع الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیامپور، تبریز، ۱۳۲۷ش؛ (۲۰)صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، تهران، ۱۳۶۳-۱۳۷۰ش؛ (۲۱)عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م؛ (۲۲)فلسفی، نصرالله، زندگی شاه‌عباس اول، تهران، ۱۳۶۹ش؛ (۲۳)قاطعی هروی، مجمع‌الشعرای جهانگیر شاهی، به کوشش محمدسلیم اختر، کراچی، ۱۹۷۹م؛ (۲۴)نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش؛ (۲۵)هدایت، رضا قلی، ریاض‌العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، ۱۳۴۴ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تشبیهی کاشی»، شماره۳۵۵۵. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «علی‌اکبر تشبیهی کاشانی»، شماره۵۹۳۸. رده‌های این صفحه : تراجم | تصوف | شعرای ایران قرن 10 (قمری) | شعرای ایران قرن 11 (قمری) | شعرای ایرانی مقیم هند | صوفیان ایران قرن 10 (قمری) | صوفیان ایران قرن 11 (قمری)
|